جایگاه زن و مرد در مدیریت مشترک
برای بررسی جایگاه زن و مرد در مدیریت مشترک خانواده باید به دو سوال مهم پاسخ داد:
- آیا تقسیمبندی وظایف زن و شوهر، یک جریان قراردادی است؟
- وظایف زن و شوهر در مدیریت مشترک خانواده چیست؟
آیا سنّتها و فرهنگی که در یک منطقه جغرافیایی رعایت میشود، اساس تقسیمبندی وظایف بین زن و شوهر است؟ مثلاً زنهای ایرانی باید خانهداری و شوهرداری کنند و زنان اروپایی باید به مشاغل بیرون خانه بپردازند؟
یا اینکه آیا شرایط حاکم بر خانوادهها مانند سطح تحصیلات و میزان درآمد مبنای تقسیم بندی وظایف زن و شوهر است؟ مثلاً اگر در خانوادهای درآمد مرد کم و درآمد زن زیاد باشد، زن باید امور خارج خانه و تامین هزینههای خانواده را به عهده بگیرد و مرد به کارهای خانه بپردازد؟ برای رسیدن به پاسخهای مناسب لازم است، در ابتدا به بررسی دیدگاه های مختلف در مورد تفاوتهای زن و مرد بپردازیم.
بررسی دیدگاههای مکاتب غربی
در مورد تفاوت زن و مرد پیروان مکاتب فناتیک[1] که در قرون وسطا دنیای غرب را تحت سیطره خود داشتند، معتقد بودند که زن و مرد، هم در جنس و هم در جنسیّت، با یکدیگر اختلاف دارند. آنها معتقد بودند زن و مرد از دو گوهر یا دو معدن خلق شدهاند و انسان را شامل دو موجود (یک زن و یک مرد) میدانستند. مردان باید فقط وظایف مردانه و زنان باید فقط وظایف زنانه را به عهده میگرفتند.
دو دوران مدرن، در مقابل افراط فناتیکها، جریان فمنیسم[2] در غرب شکل گرفت. بر اساس عقاید پیروان مکتب فمینیسم، اختلاف زن و مرد در جنس نیست، بلکه در جنسیّت است . یعنی زن و مرد هر دو از نظر ساختار، جسمی و روحی، مشابه هستند و فقط از نظر جنسیّتی تفاوت دارند- یکی از جنس ماده و دیگری از جنس نر است- و چون تفاوت جنسیّتی محدودیّتی در به عهده گرفتن وظایف ایجاد نمیکرد ، وظایف و مسئولیّتهای ویژهای از ازل برای زن و مرد تعریف نشده است؛ بلکه این قراردادها و قوانین هستند که تکالیف و وظایف زن و مرد را مشخص میکنند.
دیدگاه مکتب اسلام
اسلام با این اعتقاد که خلقت مرد، خلقت اصلی و خلقت زن خلقت فرعی است (زن از دنده چپ مرد خلق شده) مخالف است. این مورد از تحریفهایی است که در اسلام وارده شده و تمام روایات و احادیث مربوط به آن هم مردود است. مخالفت اسلام با این عقیده، از آیات قرآن به روشنی قابل استنباط است[3]. از نظر اسلام، به لحاظ انسانیّت، زن و مرد هر دو انسان هستند و مکلفاند و در بندگی خدا هم هر دو بنده خدا هستند. هم زن و هم مرد میتوانند در مقام تقرّب حق قرار گیرند، مانند حضرت فاطمه(س) و امامان معصوم(ع). از نظر اسلام، نه در اصل خلقت و نه در تکامل معنوی و جسمانی، میان زن و مرد هیچ تفاوتی وجود ندارد.
از سوی دیگر، اسلام با نظرات فمینیستی هم مخالف است. از دیدگاه اسلام، زن و مرد از نظر تکامل معنوی و جسمانی مشابه هم و از نظر ساختار روحی و جسمی، متفاوت هستند. به عبارت دیگر، زن و مرد هم از نظر جنس و هم از نظر جنسیّت با یکدیگر فرق دارند. البته تفاوت جنس زن و مرد به معنای وجود دو نوع انسان نیست؛ بلکه به معنای وجود دو ساختار است. یعنی خداوند سرمایههای لازم برای انجام وظایف مرد را در نهاد مردان و سرمایههای لازم برای انجام وظایف زن را در نهاد زنان آفریده است. به عبارت دیگر، وظایف اصلی زن و مرد متفاوت از هم و متناسب با سرمایههای ذاتی آنها است و تقسیم وظایف بین زن و شوهر قراردادی نیست؛ بلکه یک جریان تکوینی است که هرگز نمیتوان آن را تعویض کرد یا تغییر داد.
لازم به توضیح است که اسلام فعالیتهای تحصیلی، اجتماعی و اقتصادی زنان، یا فعالیتهای داخل منزل مردان را اگر مانع از انجام وظایف اصلی زنان و مردان نشود، مجاز میداند. بنابراین، هر خانمی پس از انجام وظایف خود، در صورت تمایل میتواند به فعالیتهای دیگری مانند تحصیل بپردازد.
مسئولیّت زن در خانواده
زن در خانواده مسئولیّت «رحامت» را به عهده دارد؛ یعنی نقطهی پیوند افراد با یکدیگر است . برای انجام این مسئولیّت، هر زنی باید وظایف مربوط به دو نقش را به عهده بگیرد:
- نقش آرامش دهندگی در قبال شوهر؛
- نقش پرورش دهندگی در قبال فرزندان.
اولین گام در پرورشدهندگی، دوران بارداری و تکامل جنین است. یکی از عمدهترین عوامل شکلدهنده روحیات فرزندان، حالات و روحیات مادران در دوران بارداری است. لذا اگر مادری در زمان بارداری با رویدادهای ترسناک مواجه شود، فرزندش ترسو میشود و اگر با هیجان مواجه شود، فرزندش شجاع خواهد شد. به همین دلیل، ممکن است از یک مادر، دو فرزند، یکی شجاع و دیگری ترسو به دنیا بیایند.
دومین گام در پرورشدهندگی، دوران شیردادن به فرزند است. حتی بچّههایی که شیر خشک میخورند، نیاز دارند که در زمان شیر خوردن، از عاطفه و نوازش مادر بهرهمند شوند. بنا به یک اصل فطری، آشکار شدن عورت برای هر کس حتی نوزاد، دشوار است. اما مادر تنها کسی است که نوزاد او را از خود میداند و اگر عورتش نزد او آشکار شود، دچار اضطراب نمیشود. پس توصیه میشود که شیر دادن و تعویض پوشک فرزند، تا حد امکان به دست مادر انجام شود.
در حقوق والدین بر فرزندان هم حق مادر نسبت به پدر مقدم است. امام صادق(ع) فرمود: مردی خدمت پیامبر(ص) آمد و عرض کرد «به چه کسی نیکی کنم؟» فرمود:«به مادرت». گفت: پس از او به چه کسی؟ فرمود : «به مادرت» . مرد دوباره سوالش را تکرار کرد و همان جواب را شنید و وقتی برای چهارمین بار پرسید، پیامبر فرمود : «به پدرت»[4]. نکته جالب اینکه امروز دانشمندان میگویند که در زمان نوازش فرزند، ترشحاتی که از غدد مغز مادر خارج میشوند سه برابر ترشحات همان غدد در مغز پدر است.
روزی پیامبر(ص) در مسجد این سوال را به مسابقه گذاشتند که «بهترین زن کدام است؟» هر کدام از حاضران پاسخ دادند؛ اما پیامبر(ص) هیچکدام را نپذیرفت. سلمان فارسی متوجّه شد که این سوال جواب ویژهای دارد؛ بنابراین در فرصتی که دیگران به سوال جواب میدادند، به منزل حضرت فاطمه(س) رفت و سوال را مطرح کرد . فاطمه(س) در پاسخ فرمود: «بهترین زن آن است که در میان خانهاش بنشیند.» سلمان برگشت و پاسخ گفت . پیامبر(ص) فرمود : «این جواب از تو نیست.» سلمان هم جریان را نقل قول کرد و پیامبر(ص) فرمود: «پدرش فدایش باد»[5]. این سخن حضرت فاطمه(س) مسئولیّت زن را در زندگی مشخص میکند.
این نکته نیز در مورد زنان مهم است که هر زن، علاوه بر نقش آفرینی شخصی در جامعه، به اندازه هر فرزندی که تربیت میکند در اداره جامعه سهیم میشود. بنابراین زنان در جامعه چند برابر نقش دارند.
مسئولیّت مرد در خانواده
در شب ازدواج علی(ع) و فاطمه(س) پیامبر(ص) به آنها فرمود که کارهای داخل خانه به عهده فاطمه و کارهای خارج خانه به عهده علی خواهد بود.[6] امام علی(ع) فرمودهاند: «زن برگ گل است و قهرمان نیست»[7]. از این دو حدیث مشخص میشود که انجام کارهایی که «قهرمان» میخواهد، مانند مدیریت و رفع نیازهای اقتصادی خانواده (کارهای خارج خانه) به عهده مرد است. حتی بر اساس این روایتها به نظر میرسد کار در کارخانه یا مزرعه برای زنان مناسب نیست؛ چون در این کارها «قهرمان» بودن به «ریحانه» بودن غلبه دارد.
مردی برای علاج درد به امام علی(ع) مراجعه کرد. امام فرمود: «همسرت خودش ثروت دارد؟» عرض کرد : «بلی» .فرمود: «از همسرت بخواه که یا از اموال خود عسل بخرد و به تو ببخشد، یا چند درهم به تو ببخشد تا با آن عسل تهیّه کنی. آن عسل را در آب مخلوط کن و بخور تا خوب شوی.»[8] این روایت مشخص میکند که شفابخشی عسل از برکت مالی است که زن در بهترین مسیر ممکن، میبخشد و انفاق میکند، زیرا زن وظیفه ندارد مال خود را برای شوهر مصرف کند و این کار به صورت یک عبادت مستحب انجام میدهد.
بررسی آیه «الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَی النِّسَاءِ»
آیه 34 ام سوره نساء میفرماید: «مردان سرپرست زناناند، به سبب برتریهایی که خدا به بعضی از آنها در برابر بعضی دیگر داده است و به سبب آنکه از اموالشان خرج میکنند. پس زنان صالح فرمانبردارند و در غیاب (همسر) اسرار او و حدود الهی را حفظ میکنند و آن دسته از زنان را که از سرکشی آنها بیم دارید پند دهید و در بستر از آنها دوری کنید و تنبیه شان کنید. پس اگر از شما اطاعت کردند، بهانهای بر آنها نجویید. همانا خداوند بلند مرتبه و بزرگ است». در بررسی این آیه لازم است به معنای چند واژه توجّه شود:
- قوّامون، صیغه مبالغه «قیّم» است و «قیّم» به کسی گفته میشود که امور دیگری را به عهده میگیرد. البته قیّم و ولی با هم تفاوت دارند. مثلا قیّم اداره امور فرد بیسرپرست را به عهده دارد، نه ولایت امور او را. چون ولایت امور فرد بیسرپرست به عهده حاکم شرع یا پدربزرگ اوست.
- قانتات، جمع «قانته» است. قانته به زنی گفته میشود که در بهرهمندی جنسی از شوهر خود اطاعت کند.
- نشوز، در اصل به معنای خیانت به شوهر است.
بخش اول آیه میگوید که چون نفقه زن با مرد است، اداره امور زن به عهده مرد گذاشته شده. این قسمت آیه به دنبال روشن کردن وظیفه مرد در برابر زن است، نه نشان دادن برتری مرد بر زن، باید توجّه کرد که تا زمانی که مرد نفقه میپردازد، هر فعالیت زن که انجام وظایف اصلی او را مختل کند (مانند خروج از منزل، ادامه تحصیل و ...) نیازمند اجازه شوهر است؛ چون لازمه آرامشدهندگی این است که زن، هر زمان که مرد بخواهد برای بهره بردن مرد آماده باشد.
اما زمانی که مرد نفقه نپردازد، یا وقتی که خروج از منزل و یا اشتغال او نیز به کاری مانند اینکه در سفر باشد یا در زمانی که مرد در خانه نیست، محتاج اجازه شوهر نیست، زیرا شوهر بر زن قیمومیّت دارد نه ولایت . علّامه طباطبایی در این باره میگوید: «چون هیچ فقیهی در شهادت زن در قضاء اذن شوهر را لازم نمیداند، میشود نتیجه گرفت که همیشه برای خروج از منزل، اذن شوهر لازم نیست، زیرا شوهر نمیتواند او را مانع شود که به دادگاه برود و شهادت بدهد.»
بخش دیگری از آیه، زنان را به دو گروه تقسیم میکند: یکی زنان صالحه و قانته که ناموس شوهر خود را حفظ میکنند؛ یکی هم زنانی که مردانشان از خیانت آنها به خود هراساناند. خدا دستور میدهد که زنان گروه دوم را ابتدا نصیحت کنید؛ اگر اصلاح نشدند در مرحله دوم با آنها قهر کنید و اگر سودی نداشت، در مرحله سوم آنها را بزنید تا مطیع شوند. اما در ادامه نیز میفرماید اگر زنهای شما مطیع بودند به آنها زور نگویید.
در پایان این بخش، باید به سوالی که مورد توجّه همه است پاسخ داد: این که حرف آخر را در خانه چه کسی باید بزند؟ حرف آخر را کسی میزند که بگوید «چشم» به عبارت دیگر زودتر کوتاه بیاید. اگر زن و مردی در مقابل هم کوتاه نیایند، در عمل دشمنی در این زندگی به مسابقه گذاشته شده است. همیشه اوج محبّت بین زن و شوهر در کوتاه آمدن در مقابل یکدیگر مشخص میشود.
باید توجّه داشت که دو موضوع برای هر خانوادهای بنیان کن است . یکی رایج شدن اعراض زن و شوهر از یکدیگر و دومی رایج شدن برخورد فیزیکی و توهین میان زن و شوهر.
میزگرد
- لباس در آیه «هُنَّ لِبَاسٌ لَکُم وَ اَنتُم لِباسٌ لَهُنَّ[9]» چیست؟
به دو معناست: (الف) زن و مرد محرم اسرار و پوشاننده رازهای یکدیگرند؛ (ب) زن و مرد عامل شخصیّتبخشی و زینت یکدیگرند. همانطور که ارتقای علمی و اجتماعی مرد سبب بالا رفتن شخصیّت زن میشود، تربیت فرزندان شایسته و تامین زندگی خوب توسط زن هم، زینت و شخصیّت برای مرد محسوب میشود.
- در مسائل احکام فقط در سه جا به زن حق داده شده است که از بدون اجازه شوهر از خانه بیرون برود : (الف) برای یادگیری احکام. (ب) برای رفتن حج واجب. (پ) رفتن به حمام. حتی میگویند رفتن به مجلس ختم پدر در صورت عدم رضایت شوهر جایز نیست. لطفاً راهنمائی کنید.
زن هر وقت ترک خانه منافی با انجام وظایف اصلیاش نسبت به شوهر باشد، باید اجازه بگیرد؛ ولی اجازه مرد در این سه مورد استثنا شده و لازم نیست.
- اگر خانمی بعضی از موارد مانند حجاب کامل یا آرایش نکردن برای غیر شوهر را رعایت نکرد، تکلیف چیست؟
بهرهمندی از هر زنی منحصراً متعلّق به شوهرش است. کارهایی مانند عدم رعایت مسائل مربوط به آرایش و حجاب، نوعی از نشوز (خیانت به همسر) به حساب میآید و طبیعتاً واکنش مرد به آن باید طبق همان مراحلی باشد که در آیه 34 سوره نساء آمده است. ولی در مسائلی مانند نماز نخواندن، روزه نگرفتن و غیبت کردن، چون مرد بر زن حق ولایت ندارد، باید بر حسب وظیفه امر به معروف و نهی از منکر عمل کند.
- آیا انجام امور خانه بر زن واجب است؟
خیر. وظیفهی شرعی زن نیست. زن میتواند دستمزد کارهای داخل خانه و حتی شیر دادن به فرزندان بچّهها را از شوهر بخواهد. در مقابل مرد باید غذایی که رفع گرسنگی کند و پوششی که بدن را بپوشاند، برای زن فراهم کرد .ولی باید به خاطر داشت که اینها حداقل حقوق زن و مرد بر یکدیگر است. مناسبتر است که زندگی با حداقل بنا نشود و به زندگی از دریچه دلبستگی و محبّت نگاه شود، نه رعایت حداقل حقوق همسران.
- در بعضی از احادیث در «حلیة المتّقین» اشاره میشود که به زنها سواد یاد ندهید یا سوره یوسف را زنها نخوانند. لطفاً در این مورد راهنمائی لازم را بفرمایید.
اولاً بعضی از احادیث از نظر سند مشکل دارند، که این موضوع به علم الحدیث مربوط میشود. ثانیاً بعضی وقتها احادیث، موردی هستند؛ یعنی به افراد خاص، شرایط خاص یا زمان خاص محدود میشوند و ممکن است در این احادیث، نظر امام معصوم موارد خاصی باشد.
خودآزمایی
1: وظایف زن و شوهر در مدیریت مشترک خانواده چیست؟
2: دیدگاه اسلام در مورد مکتب fanatic و feminism چه میباشد؟
3: لباس در آیه «هُنَّ لِبَاسٌ لَکُم وَ اَنتُم لِباسٌ لَهُنَّ» به چه معناست؟
پینوشتها:
[1] Fanatic : شخص متعصب
[2] Feminism : عقیده به برابری زن با مرد و مبارزه در این راه، برابریطلبی زنان.
[3] یَا أیُّهَا النَّاس اِتَّقُوا رَبّکَ الَّذِی خَلقَکُم مِن نَفسٍ وَاحِدَة وَ خَلَقَ مِنهَا زَوجَهَا وَ بَثَّ مِنهُمَا رِجَالاً کَثِیراً و نِسَاء وَ اتَّقُوا الله الَّذِی تَسَاءَلُونَ وَ الاَرحَام إنَّ اللهَ کانَ عَلَیکُم رَقِیباً: سوره نساء آیه 1.
[4] اصول کافی، ج3،ص 233.
[5] زهرا علیها سلام مولود وحی.
[6] زهرا علیها سلام مولود وحی.
[7] فَانَّ المَرأةَ رَیحَانَةٌ وَ لَیسَت بِقَهرِمَانِه: تحف العقول،ص 82 ،نامه امام علی(ع) به فرزندش امام حسن(ع).
[8] بحار الانوار، ج66 ،ص 297.
[9] سوره بقره، آیه 187.
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
سیداحمد علم الهدی